به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ امروز 10 اردیبهشت روز مهمی در تاریخ ایران است، خلیج فارس 1 بعد از خلیج مکزیک و خلیج هورسن، سومین خلیج بزرگ جهان است. سالها پیش از آنکه نفت این راه آبی را بعنوان منطقة مهم در جهان معرفی کند، موقعیت استراتژیک خلیج فارس آن را به یک راه مواصلاتی بسیار مهم، برای رقبای تجاری تبدیل کرده بود و منافع امپراتوریهای مختلف، وابسته به این پهنة آبی ارزشمند بود.
از این‌رو خلیج فارس، مرکز توجهات سیاسی و صحنة تاخت وتازهای دریایی بشمار می آمد. وقایع پنج دهة گذشته نشان میدهد که نه تنها خلیج فارس زمینه ساز وقایع مهم اقتصادی جهان است؛ بلکه امنیت جهانی هم به این بستر آبی بی نظیر، بعنوان یک دریای نیمه بسته وابسته است. «خبرنامه دانشجویان ایران» در این گزارش قصد دارد ویژگیهای خلیج فارس که در اتخاذ استراتژیهای نظامی و اقتصادی بسیار قابل توجه است، مورد بررسی قرار دهد که در ادامه میخوانید.
چرا دهم اردیبهشت روز خلیج فارس نامگذاری شده است؟
دلیل نامگذاری دهم اردیبهشت اما این است که نیروهای پرتغالی از ۲۱ تا ۳۰ آوریل ۱۶۲۲ میلادی و قریب ۴۰۰ سال قبل سواحل جنوب ایران را پس از ۱۱۷ سال حضور یا اشغال ترک کردند. برخی ۲۱ و بعضی ۳۰ آوریل آورده‌اند اما روند ۹ روزه درست‌تر است.
شاه عباس در عهد صفویه و در سال ۱۶۲۱ هرمز را از چنگ پرتغالیها درآورد و سال بعد در آوریل ۱۶۲۲ و در پی رشادت‌های لشکریان ایران به فرماندهی «امامقلی‌خان» خلیج فارس را ترک کردند.
شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در سال‌های اخیر بر پایۀ همین تاریخچه دهم اردیبهشت را به عنوان روز ملی خلیج فارس نامگذاری کرده است.
عوامل، ویژگی‌ها و ابعاد خلیج فارس، مانند محدوده های دریایی، آبهای داخلی، سرزمینی، منطقة نظارت انحصاری اقتصادی، عمق، توپوگرافی بستر و چگونگی استقرار جزایر و سواحل پیرامونی، میتواند در راستای بهره برداری بیشتر از منافع جمهوری اسلامی ایران، مناسب و بسترساز باشد.
جمهوری اسلامی ایران بعد از چین و روسیه، بیشترین تعداد همسایگان را دارد و با پانزده کشور همسایه است. ایران از مجموع 4758 کیلومتر مرز مشترک، در 5693 کیلومتر مرز خشکی، در 5402 کیلومتر مرز رودخانه یی و در4652 کیلومتر مرز دریایی با همسایگان خود، مرز مشترک دارد. از میزان 4652 کیلومتر مرز دریایی، 7221 کیلومتر آن، مرز دریایی در خلیج فارس است.
مرز دریایی جمهوری اسلامی ایران باکشورهای همسایه در خلیجفارس
طول سواحل خلیج فارس از دهانه فاو تا شمال تنگة هرمز با احتساب شکستگی، 1536 کیلومتر و بدون احتساب شکستگی 1358 کیلومتر است. عرض خلیجفارس در تنگة هرمز از جنوب جزیرة الرک تا رأس المسندان نیز 52 کیلومتر است. عمق متوسط آب در خلیجفارس چهل تا پنجاه متر و حداکثر عمق فقط در یک منطقه در جنوب غربی جزیرة تنببزرگ 193 متر است. از مجموع جزایر خلیجفارس، هجده جزیره متعلق به جمهوری اسالمی ایران بوده و حاکمیت دولت جمهوری اسالمی ایران بر قلمرو دریایی آنها اعمال میشود. هر جزیره دارای یک دریای سرزمینی مخصوص بخود است. بر اساس کنوانسیون حقوق دریاها ).1982م(، عرض دریایی سرزمینی دوازده مایل دریایی است.
همچنین طبق مادة 3 از فصل 1 قانون مناطق دریایی جمهوری اسلامی ایران در خلیج فارس و دریای عمان مصوب 1372/02/12 آبهای واقع بین جزایر که حد فاصل آنها کمتر از دوبرابر عرض دریایی سرزمینی کمتر از 24 مایل دریایی باشد، جزء آبهای داخلی محسوب شده و از نظر حقوق بین‌الملل، حاکمیت در آبهای داخلی بطور کامل در اختیار دولت ساحلی است. حقوقی که در کنوانسیون در مورد سایر دولتها برای عبور بیضرر کشتیرانی وجود دارد در خصوص این آبها اعمال نمیشود.
موقعیت ژئوپولیتیکی و استراتژیکی خلیج فارس
در میان مناطقی که در بخش معروف به خاورمیانه ،بعنوان مناطق ژئوپولیتیک جداگانه و متمایز از دیگران وجود دارد ،منطقة خلیج فارس، مدل منحصربفردی را از یک منطقة ژئوپولیتیک ارائه میدهد. این منطقه ملتهایی را شامل میشود که از نظر فرهنگی متفاوتند؛ ولی از نظر مشغله های سیاسی، استراتژیک و اقتصادی هماهنگی و تجانس دارند.
زبیگنیو برژینسکی مشاور جیمی کارتر در امور امنیتی ،خلیج فارس را مانند «زه مرتعش کمانی» تعریف کرده که این زه تا انتها کشیده شده و آمادة پرتاب تیری کشنده بسوی جهان است. زه این کمان از شاخ آفریقا تا افغانستان و از ایران تا خاور نزدیک را دربرمیگیرد و تنها واکنش موجود آن نسبت به فشار «شرق - غرب» بر این مناطق نیست؛ بلکه کانونهای پیرامون آن نیز، ممکن است هر لحظه جهان را مشتعل نمایند
عوامل مؤثر بر اهمیت استراتژیکی خلیج فارس
موقعیت جغرافیایی:
خلیج فارس محور ارتباط بین اروپا ،آفریقا، آسیای جنوبی و جنوب شرقی است. از نظر استراتژیک هم، در خاورمیانه، مهمترین مرکز ارتباطی میان سه قاره بشمار می آید و بخشی از یک سیستم ارتباطی را که دریای مدیترانه، سرخ، اقیانوس هند، کبیر و اطلس را به هم میپیوندد، تشکیل میدهد. به همین دلیل، این موقعیت از روزگاران پیشین مورد توجه قدرتهای جهانی بوده است .تجار و بازرگانان، کالاها را از شرق و جنوب آسیا به خلیج فارس حمل کرده و از آنجا به سواحل مدیترانه و اروپا و برعکس میبردند.
فرهنگ و ایدئولوژی اسلامی حاکم بر منطقه:
منطقة خلیج فارس کانون ظهور و پخش دین مبین اسلام بوده و از این منطقه، اندیشه اسلامی به غرب و شرق منتشر شده است. خلیج فارس در قلب جهان اسلام قرار دارد و فاصلة آن با کرانه های شرقی و غربی دنیای اسلام، تقریباً برابراست. با ظهور انقلاب اسلامی در ایران و احیای جنبشهای اسلامی و آزادیخواه ،اهمیت خلیج فارس در معادلات سیاست جهانی و استراتژیهای قدرتهای بزرگ چند برابر شد
حضور قدرتهای جهانی در منطقه و رقابت آنها:
عامل دیگری که شخصیت هماهنگ و متمایز سیاسی این منطقة ژئوپولیتیک را از اواخر قرن پانزدهم میلادی، نیرو بخشید، اهمیت استراتژیک آن میان قدرتهای رقیب بوده است. پرتغالیها ،هلندیها، فرانسویها و روسها هر یک چیرگی بر این منطقه را برای سیاستهای استعماری خود در خاورزمین ضروری یافتند .با شکست فرانسویها در جنگهای ناپلئون، انگلیسیها، روسها ،عثمانیها و ایرانیان، همزمان یا یکی پس از دیگری، رقبای اصلی در این منطقه شدند.
بازار مصرف:
در منطقة خلیج فارس جمعیتی بیش از یکصد میلیون نفر زندگی میکنند که با توجه به تمرکز منابع نفتی در آن، بازار مصرف خوبی برای کشورهای صنعتی محسوب میشود؛ بنابرین شاهد رقابت کشورهای غربی و صنعتی بر سر تصرف این بازار، بویژه در زمینة صادرات سلاح بوده و هستیم.
منابع نفت و گاز منطقة خلیج فارس:
مهمترین ارتباط این منطقه، با مناطق عمدة صنعتی) مصرفکنندگان عمدة نفت( است و والاترین توجه آن به تأمین امنیت برای بازرگانی نفت که مایة زندگی منطقه است، منحصر میشود. قدرتهای ماورای منطقه یی که نه در بافت محیط ژئوپولیتیک منطقه میگنجند و نه طرفهای عمدة بازرگانی نفت وگاز منطقه هستند، نمیتوانند شرکای پدیده های محیطی این منطقة ژئوپولیتیک باشند)
جغرافیای انرژی خلیج فارس:
از دیدگاه جغرافیایی، در مورد نفت وگاز طبیعی خلیج فارس، دو موضوع دارای اهمیت برجسته یی است:
موقعیت مکانی میدانهای نفت وگاز و سیستم توزیع مربوط به آن ازجمله سیستم جمع آوری، دستگاه های تفکیک نفت وگاز ،تانکرهای ذخیره سازی، پالایشگاه ها، تأسیسات حملونقل در بندرها و خطوط لوله.
حوزه خلیج فارس، به عنوان یک واحد ژئواستراتژیک
اکنون منطقة خاورمیانه یک منطقة ژئواستراتژیک و ژئوپولیتیک است و در تحولات آتی نیز نقش محوری خود را، بعنوان کانون توجهات استراتژیک و هارتلند مناطق استراتژیک جهان، حفظ خواهد کرد. از سوی دیگر روند کنونی تحولات نظام بین المللی بیانگر این است که کشوری نقش قدرت برتر جهانی را در سدة بیست و یکم بازی خواهد کرد که بتواند بر منابع و خطوط انتقال انرژی جهان، بویژه نفت وگاز تسلط داشته باشد. این حوزة ژئواستراتژیک جدید ،سه منطقة جغرافیایی را در بر دارد که عبارتند از:
1. جنوب غرب آسیا با محوریت حوزة خلیج فارس بویژه ایران؛
2. جنوب آسیا با محوریت هندوستان؛
3. جنوب شرق و شرق آسیا با محوریت ژاپن.
در این مثلث استراتژیک جدید، ایران نقش حیاتی دارد؛ زیرا ایران تنها کشوری است که امکانات ویژه یی برای انتقال انرژی از آسیای مرکزی به دریای عمان و خلیج فارس دارد
نام خلیج فارس در متون قدیمی و زبان‌های مختلف
یکی از مشکلاتی که در سال‌های اخیر تا حدی ذهن جامعة ایران را بخود مشغول کرده ، مسئلة نام خلیجفارس بوده است . در نیم نگاهی ، بوضوح مشخص میشود که اهمیت خاص استراتژیکی و ژئوپولیتیکی این منطقه ، نقش جدی در این تحولات داشته است ، اگرچه در قرون سابق، این منطقه ، تنها دارای اهمیتی تجاری بود؛ ولی در حال حاضر اهمیت نفت و دیپلماسی بین المللی ابرقدرتها، نیز بر این موضوع افزوده شده است .
دربارة خلیجفارس مطالب زیادی گفته و نوشته شده است . آنچه که مسلم است، جغرافیدانان و نقشه کشها )کارتوگرافان ( برای نامگذاری سرزمینها، کوه ها و دریاها اصول و قواعدی را رعایت میکنند تا نقشة دقیقتر و با اصالت تری از لحاظ اطلاعات ارائه کنند .آنها نام طوایف و نژادهای هر منطقه را که به سرزمینی اطلاق شده، همان نام را به آبها و دریاهای پیرامون آن سرزمین نیز بسط میدهند ،مانند اقیانوس هند ،دریای چین ، خلیج مکزیک ، دریای عمان و. ...
پارسیان باستان که ساکنان سرزمین‌های شمالی این دریا بودند از راه دریایی که سراسر جنوب ایران را فراگرفته بود، بواسطة تجارت و جنگ قبل از سایر اقوام آسیا با ملل مغرب زمین ارتباط پیدا کردند .بر همین اساس و به اعتبار پارسیان مقیم این سواحل ، یونانیان برای اولین بار دریای جنوب ایران را «خلیج فارس» نامیدند. بدین ترتیب ، تعصبات ملی یا نژادی و عنصر ایرانی یا عربی در آن دخالتی نداشت و این، بیان واقعیتی بود که از زبان متخصصان فن و دانشمندان آن زمان عنوان شد. این موضوع در تمام ادوار گذشته نیز پذیرفته شده و تا زمان حال نیز ادامه دارد. نگاهی به گذشته، حقیقت این امر را کاملاً روشن میکند .
درپایان به این مورد اشاره خواهیم کرد:
وقایع پنج دهة گذشته نشان میدهد که خلیج فارس نه تنها بسترساز وقایع بسیار مهم در اقتصاد جهان بوده و هست؛ بلکه امنیت جهانی هم به این بستر مهم آبی بی نظیر جهان، بعنوان یک دریای نیمه بسته وابسته است. با تحول گفتمان سنتی ژئواستراتژیک نه گفتمان نوین بر اساس تئوری قدرت مرکز پیرامون، انطباق ژئواستراتژیک ژئواکونومیک، کماکان در دهة آینده هم خلیج فارس بستر چالش‌های نظامی خواهد بود. بنابرین شناخت ویژگیهای خلیج فارس و ابعاد هندسی ریاضی، مانند آبهای داخلی در محدودة خط عبور ترانزیت شناورهای سنگین از جمله ناوهای هواپیمابر و... است. بر اساس حقوق بین الملل دریایی جمهوری اسلامی ایران، مصوب12 /2/2731، مجلس شورای اسلامی، میتوان از ورود آنها ممانعت کرد .
گزارشی از امیر کریمی
